Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΑΡΔΕΛΑΙΩΝ
“Εδώ, στο κέντρο του Μοριά, θα σταθώ περισσότερο για να
αγναντέψω όσο μπορώ μακριά στα περάσματα των κοπαδιών,
να μάθω για τους στανεμένους βοσκούς στην Αρκαδία,
ποια η ζωή τους, πως βιοπορούσαν, και πως με τον καιρό
κατέκτησαν σαν παραχειμάζοντες ειρηνικά τη Μεσσηνία, πιο πολύ την Πυλία,
την απαγκερή και πολύβοσκη εκείνη άκρη της Μεσσηνίας.”
~ Νίκος Πασαγιώτης1
Βάση μιας προφορικής παράδοσης, η μεσσηνιακή οικογένεια με το επώνυμο Σαρδέλης, κατάγεται από το το Αρκουδόρεμα της Αρκαδίας. Η παράδοση αυτή φέρει μέλη της οικογένειας να πολεμούν στο πλάι του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη κατά την Επανάσταση του 1821, ενώ κάποιος Σαρδέλης φέρεται να έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατάληψη της Τρίπολης.
Λέγεται επίσης ότι η οικογένεια δεν είχε πάντα αυτό το επώνυμο: ως προηγούμενο επώνυμο, η συγκεκριμένη αφήγηση προτείνει το Σταθόπουλος, το οποίο οι Σαρδελαίοι (Σαρδέληδες) αναγκάστηκαν να αλλάξουν μετοικίζοντας στη Μεσσηνία.
Βάση αυτής της προφορικής οικογενειακής ιστορίας, έξι ή εφτά αδέρφια της οικογένειας οργάνωσαν και εξετέλεσαν την δολοφονία ενός αξιωματούχου «Τούρκου», ο οποίος είχε βιάσει ή παρενοχλήσει την αδερφή τους. Για να μην βρεθεί το πτώμα από την μυρωδιά, το τεμάχισαν, τα μέλη τα «πάστωσαν σαν σαρδέλα» και τα πέταξαν ή τα έθαψαν σε διάφορα σημεία. Τότε ήταν που αναγκάστηκαν να καταφύγουν στη Μεσσηνία, αλλάζοντας το όνομα τους και υιοθετώντας το παρωνύμιο (παρατσούκλι) που τους αποδόθηκε από της πράξης τους: Σαρδέλης.
Με αυτή τη μικρή έρευνα, προσπαθώ να ξεδιαλύνω - όσο είναι εφικτό - τον μύθο από την πραγματικότητα. Για την ιστορία των Σαρδελαίων (Σαρδέληδες) και τις καταβολές τους ενδιαφέρθηκα πριν αρκετά χρόνια, όταν η Κα. Γιούλα Σαρδέλη, δημοσιογράφος στη Καλαμάτα, με έκανε κοινωνό της συγκεκριμένης ιστορίας.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Τα εμπόδια που παρουσιάζονται σε τέτοιου είδους μελέτες είναι πολλά. Το πρώτο είναι το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο κάθε μελετητής της νεοελληνικής ιστορικής γεωγραφίας και δημογραφίας· η έλλειψη πολλών πηγών. Σε αυτή τη παρατήρηση θα πρέπει να προστεθούν και τα ζητήματα αξιοπιστίας των υφιστάμενων πηγών.1-Α
Ένα άλλο πρόβλημα είναι οι αλλαγές των επωνύμων εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, αυτό μάλλον θα έπρεπε να είναι αναμενόμενο, αφού τα επώνυμα εκείνη την εποχή δεν ήταν δεσμευτικά μέσω της καταγραφής σε επίσημα κρατικά αρχεία. Η αλλαγή τους, εκτός των άλλων λόγων, ήταν ένας καλός τρόπος να κρύβονται σε «κοινή θέα» οι επαναστάτες, τους οποίους τους αναζητούσαν οι οθωμανικές αρχές. Τα επώνυμα άλλαζαν με βάση υποκοριστικά ή προσωνύμια: μια αξιοπρόσεκτη πράξη (καλή ή κακή), μια συνήθεια, ένα φυσικό χαρακτηριστικό, το μικρό όνομα του πατέρα, η καταγωγή από μια άλλη τοποθεσία ή το επάγγελμα, μαζί με τη συνήθη τοπική κατάληξη αναλόγως τη περιοχή (π.χ. -όπουλος, -άκος -άκης, -ίδης, -ογλου) ήταν αρκετά για να καταλήξουν στη μετονομασία κάποιου. Οι γυναίκες συνήθως έφεραν το όνομα του συζύγου τους.
Ένα επιπλέον πρόβλημα που προκύπτει με την μελέτη της νέας ελληνικής ιστορίας είναι οι εθνοπολιτιστικές ταυτότητες. Δηλαδή, τι σήμαινε την κάθε εποχή το «Τούρκος», το «Έλληνας», το «Αλβανός», το «Αρβανίτης», το «Βλάχος» κτλ. ειδικά σε κράτη όπως το βυζαντινό και το οθωμανικό, όπου οι εθνοτικές και πολιτικές ταυτότητες γίνονταν κατανοητές με εντελώς διαφορετικό τρόπο.2
Φυσικά δεν θα πρέπει να αμεληθούν και οι πολιτικές διαστάσεις: εάν οι Σαρδελαίοι, ως Σταθοπουλαίοι ή όχι, ήταν πράγματι πρωτοπαλίκαρα του Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τότε θα πρέπει να ενεπλάκησαν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο και στις πολιτικές διαμάχες, γεγονός που θα μπορούσε να επηρεάσει με κάποιο τρόπο τις καταγραφές γι’ αυτούς.
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
Η Γορτυνία, στην οποία αναγκαστικά θα επικεντρωθούμε, αφού εκεί μας οδηγάει η ιστορία, την οποία μελετούμε, ήταν Επαρχία του Nομού Αρκαδίας, η οποία σχηματίστηκε με την διοικητική διαίρεση του 1833. Τότε την αποτελούσαν εννέα δήμοι: Γόρτυνος, Δημητσάνας, Τρικολώνων, Ηραίας, Τροπαίων, Κοντοβάζαινας, Κλείτορος, Λαγκαδίων και Βυτίνας. Πρωτεύουσά της ήταν η ιστορική Δημητσάνα.3
ΣΑΡΔΕΛΗΔΕΣ
Επί τουρκοκρατίας το Αρκουδόρεμα άκμαζε λόγω του απρόσιτου της τοποθεσίας και είχε καταστεί σημαντικό κέντρο των Ελλήνων επαναστατών. Ιστορείται πως από το 1530 είχαν εγκατασταθεί σ΄ αυτό, καθώς και στο πλησίον αυτού Λιμποβίσι, οι Κολοκοτρωναίοι. Και τα δύο αυτά χωριά αντιστάθηκαν έντονα κατά την ανακατάληψη της Πελοποννήσου από τους Τούρκους το 1715,4 ενώ κατά την Επανάσταση του 1821 έδωσαν στον αγώνα εκλεκτά σώματα πολεμιστών.
Το Αρκουδόρεμα αναφέρεται ως ο τόπος γέννησης του Αδαμάντιου Κορέλλα το 1774, ο οποίος πέθανε το 1854 στο χωριό Ναυαρινίτσα της Πυλίας (Επαρχία του Νομού Μεσσηνίας με πρωτεύουσα την Πύλο), αφού είχε διατελέσει δύο φορές δήμαρχος Πύλου (1842-1846 και 1848-1850).3 Πριν την έναρξη του αγώνα, ανεβοκατέβαινε με τα κοπάδια των ζώων του, μαζί με άλλους συγχωριανούς του, «τσοπαναραίους», στα χωριά της Μεσσηνίας. Στην Επανάσταση του 1821 υπήρξε πρωτοπαλίκαρο του Κολοκοτρώνη και ηγήθηκε των Αρκουδορεματιτών της Πυλίας. Οι περιγραφές τον φέρουν να είναι ο εμπνευστής των «χωσιών» (ενέδρες) εναντίον του στρατεύματος του Ιμπραήμ.5
Η ιστορία του Κορέλλα μας ενδιαφέρει, διότι συναντάται με τις περιγραφές που υπάρχουν για την ιστορία των Σαρδελαίων (Σαρδέληδες). Βάση των ιστορικών αρχείων και της προφορικής παράδοσης, φαίνεται ότι αρχικά οι Σαρδελαίοι ήταν «ανεβοκατεβάτες», όρος που χρησιμοποιούνταν για τους βοσκούς, οι οποίοι κατέβαιναν το χειμώνα με τα κοπάδια τους στα χειμαδιά της Μεσσηνίας, ενώ την άνοιξη επέστρεφαν στην Αρκαδία. Στον ξεσηκωμό του 1821, οι σκληροτράχηλοι αυτοί βοσκοί έγιναν άξιοι πολεμιστές, πολύτιμοι σύνδεσμοι και οδηγοί, αφού γνώριζαν περάσματα κι ανθρώπους σε χωριά, βουνά και στάνες. Αρκάδες και Μεσσήνιοι διατηρούσαν καλές σχέσεις από αρχαιοτάτων χρόνων και πολλές φορές οι Αρκάδες είχαν προστρέξει σε βοήθεια των Μεσσηνίων. Κάποια στιγμή ξεκίνησαν σχεδόν ολόκληρα Αρκαδικά χωριά να μετοικίζουν στην Μεσσηνία και το Αρκουδόρεμα αναφέρεται ως ένα από αυτά.6
Σταδιακά, λοιπόν, γύρω στα 1800 άρχισαν να μεταναστεύουν προς το χωριό Υάμεια της Μεσσηνίας μεγάλες οικογένειες, όπως οι οικογένειες των Μουρδουκουταίων (Μουρδουκούτας) και των Σαρδελαίων. Αυτοί μετοίκησαν αρχικά στο χωριό Δεσύλλας της Μεσσηνίας και από εκεί κινήθηκαν προς την περιοχή της Πυλίας.7
Κάποιοι Σαρδελαίοι εγκαταστάθηκαν στα Περιβολάκια, στην Κυπαρισσία και στην Σγράπα7-Α (σημερινό Ελαιόφυτο Μεσσηνίας).8 Αυτό πιστοποιείται τόσο από τις προφορικές αναφορές, όσο και από τα δημογραφικά στοιχεία των περιοχών. Επιμέρους στοιχεία για όλα αυτά μπορούν να αναζητηθούν στα έργα των Τάκη Χ. Κανδηλώρου9 και Μιχαήλ Γ. Χουλιαράκη,10 καθώς και στις απογραφές, κατά γεωγραφικά διαμερίσματα, που διενήργησαν η Γ.Γ. ΕΣΥΕ μέχρι το 2001 και η ΕΛΣΤΑΤ το 2011.
ΤΡΙΠΟΛΗ 1823 - Σε αρκετά αρχεία της Τρίπολης εμφανίζονται Σαρδέληδες ή Σαρδελήδες (ο τόνος διαφοροποιείται στα έγγραφα, ενώ πρόκειται εμφανώς για τα ίδια πρόσωπα). Έτσι όταν κάτοικοι της επαρχίας Τριπολιτσάς διαμαρτύρονταν για την παράνομη - όπως την χαρακτηρίζαν - εκλογή του Γεωργίου Μπάρμπογλου, ως Παραστάτη (Βουλευτή) της επαρχίας τους, αντιπροτείνουν τον Βασίλειο Χριστόπουλο με έγγραφο προς την Υπέρτατη Διοίκηση «εκ Τριπόλεως την 5η Μαΐου 1823». Στις υπογραφές των κατοίκων υπάρχουν τα ονόματα των Σωτήρου και Προκόπη Σαρδέλη ή Σαρδελή. Ο Σωτήρος σε κάποια έγγραφα εμφανίζεται ως δημογέροντας της Τριπολιτσάς.11, 12
ΜΑΓΟΥΛΙΑΝΑ 1865 - Στους εκλογικούς καταλόγους του 1865, το επώνυμο Σαρδέλης εμφανίζεται στα Μαγούλιανα (τότε Δήμος Μυλάοντος). Πρέπει να σταθούμε - και θα αναφερθούμε αργότερα - στο γεγονός ότι τουλάχιστον εκείνη την εποχή οι Σαρδελαίοι και οι κατά τ’ άλλα πολυπληθέστατοι Σταθοπουλαίοι δεν συνυπάρχουν στους καταλόγους των Μαγούλιανων του 1865.13
Σύμφωνα με διάφορες πηγές το χωριό ιδρύθηκε μεταξύ 1530 και 1600 από τους πέντε οικισμούς του Άγιου Αθανάσιου (Κάστρο), του Άγιου Κωνσταντίνου (Λειβάδι), του Άγιου Ιωάννη (Καμπέας), Πετροβουνιου και του Μεγίστου ή Κατσίποδα, με σκοπό οι κάτοικοι να αντιμετωπίσουν καλύτερα τις επιδρομές των τρομερών Λαλαίων «Τούρκων». Τα Μαγούλιανα είχαν σπουδαία συνεισφορά κατά την Επανάσταση του 1821 και υπήρξαν πατρίδα του Φώτιου Χρυσανθόπουλου (Φωτάκου), Α΄ Υπασπιστή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ιστορικού και βιογράφου.
ΣΤΕΜΝΙΤΣΑ 1872 - Το επώνυμο Σαρδελής εμφανίζεται και στον εκλογικό κατάλογο του οικισμού Στεμνίτσας (τότε Δήμος Τρικολώνων) του 1872 και σε σύνολο 944 εκλογέων. Και πάλι ενώ Σταθοπουλαίοι υπάρχουν σχεδόν παντού στην Αρκαδία της εποχής, εκεί δεν καταγράφονται, τουλάχιστον για την περίοδο που συζητάμε.14
Ως γνωστών, η Στεμνίτσα συνδέεται με τον πρωταγωνιστή της επανάστασης του 1821, Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, ο οποίος γεννήθηκε στη Μεσσηνία (Ραμαβούνι), όπως και οι Νικηταράς (Νέδουσα), Παπαφλέσσας (Πολιανή) και Μητροπέτροβας (Μέλπεια). Από το 1802, όποτε διέτρεχε κίνδυνο από τους Τούρκους, ο Γέρος του Μοριά κατέφευγε στη Στεμνίτσα την οποία υπεραγαπούσε. Μετά τον ξεσηκωμό των Ελλήνων, η Στεμνίτσα θα αποτελέσει το κέντρο των επιχειρήσεων του «Γέρου», ενώ σ’ αυτήν θα βρει και παρηγοριά στη θλίψη του από την δολοφονία του γιου του Πάνου κατά τον εμφύλιο του 1824.
Η Επανάσταση του 1821 βρίσκει τους Στεμνιτσιώτες έτοιμους και με οπλαρχηγούς τους Κωνσταντίνο Αλεξανδρόπουλο, Γεώργιο, Βασίλειο και Δημήτρη Ροϊλό, ενώθηκαν με άλλους, υπό τις διαταγές του Κολοκοτρώνη και μετείχαν στην πολιορκία της Καρύταινας. Στεμνιτσιώτες υπό τον Γ. Ντρίτζα, σκότωσαν τέσσερις προύχοντες Τούρκους στα Βλάχικα Καρύταινας την 21η Απριλίου 1821, καθώς οι τελευταίοι είχαν υποπτευθεί το κίνημα και πήγαιναν, για ασφάλεια, να κλειστούν στο Παλαιόκαστρο της Καρύταινας.
Από την Στεμνίτσα κατάγονται οι αγωνιστές της Επαναστάσεως του 1821 Δημήτριος, Γεώργιος και Λάμπρος Ροίλος, Δημήτριος Σφήκας, Γενναίος Κολοκοτρώνης, Ρήγας Παλαμήδης· ο γνωστός ζωγράφος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Ροϊλός (καθηγητής, μεταξύ άλλων, και του διάσημου υπερρεαλιστή ζωγράφου Τζιόρτζιο ντε Κίρικο), ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και διαπρεπής καθηγητής θεολογίας Αθανάσιος Χαστούπης, ο καθηγητής θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτης Τρεμπέλας· ο διαπρεπής νομικός Γεώργιος Ροιλός· ο δικαστής του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (1983-1997), του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου Κωνσταντίνος Κακούρης (με καταγωγή από την οικογένεια Νικολετόπουλου)· ο καθηγητής στο ΜΙΤ των ΗΠΑ Ηλίας Γυφτόπουλος· ο καθηγητής και πρώην Υπουργός Παιδείας Δημήτρης Φατούρος· ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Παναγιώτης Ροιλός· ο Πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς (η οικία του παππού του διασώζεται στην Στεμνίτσα), ο καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Νικόλαος Μουτσόπουλος, ο ηθοποιός Κρατερός Κατσούλης, ο ολυμπιονίκης Μίμης Θανόπουλος, η εφοπλιστική οικογένεια Μαρτίνου, η Μαρίκα Μητσοτάκη κ.ά.
ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΑΙΟΙ
Το επώνυμο Σταθόπουλος βρίσκεται πολύ συχνά σε διάφορες τοποθεσίες της Αρκαδίας, σύμφωνα με τα αρχεία της εποχής (Βυδιάκι, Μπέλεσι/Τριποταμιά, Ζουλάτικα/Αετοράχη, Μπουγιάτι/Λυσσαρέα, Καλύβια, Τσιούκα/Λιοδώρα, Ράπτη, Παπαδά, Παλούμπα, Σπαθάρι, Γαρζενίκος/Ελάτη, Πυργάκι, Άνω Βυτίνα, Ρεκούνι/Λευκοχώρι, Καμενίτσα, Τοπόριστα/Θεόκτιστο, Γλόγοβα/Δρακοβούνι, Αγρίδι, Γλανιτσιά/Μυγδαλιά, Μοναστηράκι, Καρδαρίτσι, Βελιμάχι, Ποδογορά/Πουρναριά, Βάχλια, Δίβριτσα/Δήμητρα, Κοντοβάζαινα, Βλαχοράφτη/Μάραθα, Ζυγοβίστι)
Ωστόσο παρότι τόσο κοινότυπο επώνυμο - πιθανότατα η μεγαλύτερη ή μια από της μεγαλύτερες οικογένειες, οι Σταθοπουλαίοι δεν συνυπάρχουν καθόλου με τους Σαρδελαίους. Αυτό όντως θα μπορούσε να σημαίνει ότι οι Σταθόπουλοι των περιοχών αυτών (Στεμνίτσα και Μαγούλιανα) είχαν μετονομαστεί, όπως αναφέρεται ότι έγινε και στην περίπτωση των Λαγκαδινών Σταθοπουλαίων, και μάλιστα μιας μόνο οικογένειας, η οποία υιοθέτησε το προσωνύμιο (παρατσούκλι) «Ντελί Βοριάς» και μετονομάστηκε σε Δεληβοριάς.15
Έτσι στο βιβλίο του, Η Γορτυνία, ο Τάκης Κανδηλώρος αναφέρει ότι ο Πολυχρόνης Ευσταθίου ή Σταθόπουλος, πρόκριτος των Λαγκαδίων, αναγκάστηκε κάποια στιγμή να απομακρύνει από το χωριό τις όμορφες κόρες του και να τις παντρέψει σε άλλα μακρινά χωριά, επειδή τις είχε βάλει στο μάτι ο Μέραγας («Τούρκος» στρατιωτικός διοικητής) των Λαγκαδίων.16 Αυτή η ιστορία θα μπορούσε να μας παραπέμψει στον θρύλο του «παστώματος», ωστόσο ξέρουμε, αν και χωρίς πολλές λεπτομέρειες ότι του θέματος επελήφθη ο Μοραγιάνης Παπαγιαννόπουλος ή Δεληγιάννης και ο «Τούρκος» έδωσε τέλος στις ορέξεις του. Στα 1824 φέρεται ο Πολυχρόνης Σταθόπουλος να μην προάγεται μαζί με άλλους στρατιωτικούς, δεδομένου ότι όφειλαν πρώτα να απολογηθούν, αφού κατηγορούσαν τον Παραστάτη (Βουλευτή) της επαρχίας τους, Αναγνώστη Ζαφειρόπουλο.17 Φυσικά μιλάμε για την περίοδο που εν μέσω επανάστασης, οι Έλληνες διεξάγουν τον εμφύλιο πόλεμο του 1823-1825.
Το επώνυμο Σταθόπουλος συνυπάρχει στο Λιμποβίσι, πολύ κοντά στο Αρκουδόρεμα, μαζί με το Κολοκοτρώνης, σε καταλόγους του 1879, από όπου καταγόταν και η οικογένεια του «Γέρου». Στους αντίστοιχους καταλόγους της εποχής από το Αρκουδόρεμα δεν αναφέρονται ούτε Σαρδέληδες, ούτε Σταθόπουλοι.18 Λιμποβισιώτες Σταθοπουλαίοι καταγράφονται και ανάμεσα στα μέλη του θρυλικού «Σώματος των Αθανάτων», οι οποίοι υπήρξαν πιστά πρωτοπαλίκαρα και σωματοφύλακες του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Συγκεκριμένα αναφέρονται ο Νικόλαος, ο Σπυράκος και ο Σπύρος Σταθόπουλος.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Προσπαθώντας να φέρω στο φως το «από που κρατά η σκούφια» των Σαρδελαίων, ξεκίνησα από την προφορική παράδοση της οικογένειας και ακολουθώντας αυτή τη γραμμή, μελέτησα ιστορικά αρχεία και ιστορούμενα γεγονότα. Ο συνδυασμός προφορικής παράδοσης και ιστορίας μάλλον μας πιστοποιεί σε μεγάλο ποσοστό την αρκαδική ρίζα, την μετοίκηση στην Μεσσηνία του κύριου όγκου της οικογενείας - Σαρδέληδες αναφέρεται ότι μετακινήθηκαν και προς άλλες περιοχές - και την σχέση/συνύπαρξη με τους Κολοκοτρωναίους. Υπάρχουν όντως σοβαρές υποψίες για την αλλαγή του ονόματος, με το Σταθόπουλος να αποτελεί μια πολύ πιθανή εκδοχή. Ο θρύλος του «παστώματος» φυσικά παραμένει θρύλος, ωστόσο δεδομένου ότι μιλάμε για βοσκούς, που καμία σχέση δεν είχαν με την θάλασσα, η υιοθέτηση ενός τόσο χαρακτηριστικού προσωνύμιου, εάν και εφόσον συνέβη, είναι τουλάχιστον αξιοπερίεργη.
Βιβλιογραφία- πηγές - σημειώσεις:
1. Ανεβοκατεβάτες, Οι παραχειμάζοντες βοσκοί της Αρκαδίας στη Μεσσηνία, Νίκος Πασαγιώτης, 1987, ιδιωτική έκδοση
1-Α. Ιστορική έρευνα των οικισμών της Ελλάδας, Ερευνητικά ζητούμενα και προβλήματα των πηγών, Λεωνίδας Φ. Καλλιβρετάκης.
Το περιεχόμενο αυτού του άρθρου βασίζεται σε μια διάλεξη που πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια της Ελληνογαλλικής Επιστημονικής Συνάντησης «Χώρος και Δημογραφία», στο πλαίσιο των Σεμιναρίων της Ερμούπολης, τον Ιούλιο του 1992 και δημοσιεύτηκε με τίτλο «Géographie et démographie historiques de la Grèce: le problème des sources», στον τόμο Histoire et Mesure 1-2/1995, C.N.R.S., Παρίσι 1995, σ. 9-23.
2. «1821»: Από τον Ηρόδοτο στο Φαλμεράυερ και στον Γκέλνερ, Γιώργος Σαρδέλης, 2021,
https://giosardelis.blogspot.com/2021/09/1821.html
3. Wikipedia: Γορτυνία
4. Δεύτερη τουρκοκρατία 1715-1821
5.Αποκαλυπτήρια ανδριάντα του καπετάν Αδάμη Κορέλλα, Eleftheriaonline, 10 Μαΐου 2014 https://eleftheriaonline.gr/local/koinonia/item/37325-korelas-adriantas
6. http://www.apostolopoulos-tasos.gr/vlasi/efimerida/56/07.pdf
7. Ανεβοκατεβάτες, Οι παραχειμάζοντες βοσκοί της Αρκαδίας στη Μεσσηνία, Νίκος Πασαγιώτης, 1987, ιδιωτική έκδοση
7-Α. H Σγράπα (σημερινό Ελαιόφυτο Μεσσηνίας), από όπου κατάγεται η οικογένεια μου, σε παλαιότερα αρχεία ανευρίσκεται ως Γουβαλοβοράς ή Γουβαλοβαρός ή το Βουβαλοβορό. Προσαρτήθηκε αρχικά στον παλαιό Δήμο Κορυφασίου το 1835, ωστόσο το 1840 και αφού καταργείται ο Δήμος Κορυφασίου, η Σγράπα προσαρτάται στον παλαιό Δήμο Πύλου ή Δήμο Πυλίων, όπως αναφερόταν τότε, όπου και παρέμεινε ως το 1908. Στα «Ιάκωβου Ρ. Ραγκάβη -ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ», Τόμος Β΄, σελ. 574, Αθήνα 1853, αναφέρεται ότι το έτος 1851, ο Γουβαλοβαρός είχε 28 οικ. και 113 κατοίκους. https://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/a/d/6/metadata-91-0000023.tkl&do=244393_02.pdf&pageno=287&pagestart=1&width=841&height=595&maxpage=368&lang=el
8. Wikipedia: Υάμεια
9. Ιστορία της Γορτυνία, Τάκης Κανδηλώρος, Πάτρα 1899, 258-262
10. Γεωγραφική, ∆ιοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος, 1821- 1971» του Μιχαήλ Γ. Χουλιαράκη, Αθήνα 1974
11. Γορτυνιακά: http://saouarcadian.blogspot.com/2010/10/1823.html
12. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας: https://paligenesia.parliament.gr/anazitisi.php
Τόμος 9 (σελ 99, 100, 103, 104, 132, 135), Τόμος 11 (σελ. 11, 73, 77, 90, 104), Τόμος 12 (σελ. 87, 93, 106, 121, 122, 128), Τόμος 13 (σελ. 368), Τόμος 15αβ (σελ. 73)
13. Γορτυνιακά: http://saouarcadian.blogspot.com/2014/07/1865.html
14. Γορτυνιακά: http://saouarcadian.blogspot.com/2014/07/1872_17.html
15. Το Δεληβορέικο: http://delivoriades.blogspot.com/p/blog-page_5.html
16. Η Γορτυνία. Ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Τάκης Κανδηλώρος, Πάτρα 1898, 256 & 355
17. Τα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγενεσίας, Βουλή των Ελλήνων
18. Γορτυνιακά: http://saouarcadian.blogspot.com/2014/07/1879-1843.html
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Μιας και μιλάμε για το όνομα της οικογενείας Σαρδέλη, αξίζει μια νύξη στο όχι τόσο γνωστό Σπήλαιο Σαρδέλη νοτιανατολικά του Γλυκορίζιον Τριφυλλίας, το οποίο όμως έχει εξαιρετικό σπηλαιολογικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον, με πιθανή την ύπαρξη ακόμα και αρχαίου ιερού. (Για περισσότερα: https://aristomenismessinios.blogspot.com/2018/08/blog-post.html)
Γεώργιος Αν. Σαρδέλης
1η Έκδοση του παρόντος άρθρου 30 Αυγούστου 2019.
2η Ανανεωμένη έκδοση 11 Σεπτεμβρίου 2021