Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟ ΜΠΟΥΝΤΟΥΑΡ
O Ζαν-Πολ Σαρτρ τον αποκάλεσε τον πρώτο υπαρξιστή και ο Φουκώ τον πρώτο θεωρητικό της σεξουαλικότητας. Ο Αλμπέρ Καμύ τον θεώρησε πρόδρομο του ολοκληρωτισμού στο όνομα της ελευθερίας. Για τον Τζόν Φίλιπς, ήταν επηρεασμένος από τον υλισμό των Ζυλιέν Οφρέ ντε Λα Μετρί και Πωλ-Ανρί Τιρύ καθώς και από τον ντετερμινισμό του Ντέιβιντ Χιουμ. Κάποιοι τον θεωρούν μηδενιστή και άλλοι θα τον πουν σοσιαλιστή ή αναρχικό. Τα έργα του αποτελούν διαχρονικό θέμα τριβής στους φεμινιστικούς κύκλους οπού είτε χαρακτηρίζεται απλά ως «ένας πολύ μπάσταρδος άνδρας» ή ως αυτός που άνοιξε διάπλατα μια θύρα απελευθέρωσης για τις γυναίκες.
Η Σιμόν ντε Μποβουάρ στις αρχές της δεκαετίας το ’50, στο «Must We Burn De Sade?» (“Faut-il bruler Sade?”) τον περιγράφει ως αδέξιο καλλιτέχνη, μη-συνεκτικό φιλόσοφος, αλλά «μεγάλο ηθικολόγο» και γράφει για αυτόν ότι «στράγγιξε μέχρι τον πάτο τη στιγμή του εγωισμού, της αδικίας και της δυστυχίας και επέμενε στην αλήθεια της. Η υπέρτατη αξία της κατάθεσής του είναι το γεγονός ότι μας ταράζει. Μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε διεξοδικά το βασικό πρόβλημα που στοιχειώνει την εποχή μας με διάφορες μορφές: την αληθινή σχέση ανθρώπου με άνθρωπο.» Φυσικά ο λόγος γίνεται για τον Μαρκήσιο ντε Σαντ ή αλλιώς Ντονασιάν Αλφόνς Φρανσουά, Κόμης ντε Σαντ, στου οποίου το έργο η Σιμόν ντε Μποβουάρ ενδεχομένως να διέκρινε το τελικό στάδιο αυτού που περιγράφει η ίδια στο «Για μια ηθική της αναζήτησης» (Εκδόσεις ΓΛΑΡΟΣ, 1984).
«Ηθικό πορνογράφο», αποκαλέι τον Σαντ η Άντζελα Κάρτερ στο δοκίμιο της «The Sadeian Woman and the Ideology of Pornography», το 1978 ( κυκλοφόρησε στην Αγγλία το 1979 υπό τον τίτλο «The Sadeian Woman: An Exercise in Cultural History»).
Από τον 18ο αιώνα είχε γίνει σαφές ότι ο ρόλος της γυναίκας βασίζεται αποκλειστικά στη βιολογία (σύζυγος και μητέρα). Ο Σαντ, στη «Φιλοσοφία του Μπουντουάρ» βάζει τη νεαρή Ευγενία να συμμετάσχει - μετά χαράς - στο βιασμό της μητέρα της, στη μόλυνση της με σύφιλη και τέλος στο ράψιμο του αιδοίου της. Η Κάρτερ θα γράψει: «Η Ευγενία, σε αντίθεση με τον Οιδίποδα, ενεργεί εν γνώσει της ότι διαπράττει ένα έγκλημα. Το έγκλημά της είναι το αποκορύφωμα της αναζήτησής της για γνώση. Πηδάει τη μάνα της από εκδίκηση και έτσι βρίσκεται στη θέση του θηλυκού Οιδίποδα αλλά δεν τυφλώνεται, φωτίζεται.»
Ο Σαντ έζησε σε μια περίοδο τρόμου και τα έργα του μπορούν να εκληφθούν ως μια αντιστροφή των ιδανικών του Γαλλικού Διαφωτισμού όπως διατυπώθηκαν στην σκιά της γκιλοτίνας, μέσα από τα κάγκελα της φυλακής όπου o Σαντ έζησε για πολλά χρόνια. Στο «Η Φιλοσοφία του Μπουντουάρ», το οποίο γράφτηκε το 1795 - λίγο μετά το τέλος του Ροβεσπιέρου, εμπεριέχεται στον πέμπτο διάλογο ένα κεφάλαιο με τον τίτλο «Γάλλοι, άλλη μια προσπάθεια για να γίνετε δημοκράτες». Σε αυτό ο Σαντ παραθέτει τις ιδέες του και το όραμα του για τη φιλοσοφία, την ηθική και την πολιτική.
Aρχικά στο θέμα της θρησκείας και διαπαιδαγώγησης των νέων, προτείνει την ίδρυση μιας νέας «πίστης», βασισμένης στους Ολύμπιους θεούς της αρχαίας Ελλάδας, για τη νέα Γαλλική Δημοκρατία με το σκεπτικό ότι ο χριστιανικός θεός που είχε η μοναρχική Γαλλία πριν από την Επανάσταση απαιτούσε μόνο ένα πράγμα από τους ανθρώπους: την υπακοή. Θεωρεί ότι αυτός ο θεός είναι ένα κατασκεύασμα καταπιεστών. Στον αντίποδα οι ολύμπιοι θεοί, με τα ανθρώπινα και φυσικά χαρακτηριστικά τους, ενέπνευσαν Έλληνες και Ρωμαίους για πράξεις από τη μια γενναιότητας, ηρωισμού και ευρύτητας πνεύματος και από την άλλη πονηρίας και αποπλάνησης· όχι όμως τυφλή υπακοή. Έχει ενδιαφέρον ότι δεν καλεί σε βία εναντίον των πιστών και του εκκλησιαστικού κλήρου. Αναφέρει ότι για τον δημοκράτη «μόνος οδηγός είναι η αρετή και μόνος χαλινός οι τύψεις», ωστόσο έχει ενδιαφέρον πόσο χριστιανικά αντιμετωπίζει και την αρετή και τις τύψεις.
Στη συνέχεια καταπιάνεται με τα ήθη, ταξινομώντας τα καθήκοντα σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες, για να τα συγκρίνει με τα καθήκοντα ενός δημοκράτη. Μιλά για την κατάργηση της θανατικής ποινής και θεωρεί ότι η συκοφάντηση ενός ενάρετου (ένα από τα κακουργήματα εναντίων του συνανθρώπου) λειτουργεί ως κάθαρση «για το θύμα από την οποία η αρετή του αναδύεται λαμπρότερη.» Η έννοια της κάθαρση είναι ξεκάθαρα ιδέα του ρωμαιοκαθολικού χριστιανισμού (Καθαρτήριο).
Ο Τζόν Γκρέι υποστήριξε ότι η φιλοσοφία του Σαντ είναι θεμελιωδώς θρησκευτική καθώς αντικαθιστά τον Θεό με τη φύση. Ο Σαντ, όσον αφορά στη μεταφυσική, είναι ακραία ριζοσπαστικός νατουραλιστής. Ωστόσο, παρότι διαλαλεί με παρρησία την αθεΐα του, η «λύτρωση» και η «ανύψωση» στον «παράδεισο» (της ηδονής για τον κόσμο του Σαντ) έρχεται μέσω του πόνου. Πρόκειται για μια εντελώς δυτικοχριστιανική αντίληψη της εποχής από την οποία ακόμα και ο Σαντ δεν μπόρεσε να απαγκιστρωθεί εντελώς, ακολουθώντας τα ήδη γνωστά, δυτικοευρωπαϊκά, σχήματα κοσμοαντίληψης.
Τα έργα του διαβάζονται δύσκολα· είναι αινιγματικά, άβολα και το πιθανότερο είναι να μην προκαλέσουν καμία σεξουαλική διέγερση. Ο τρόπος γραφής του έχει κάτι που μαζί με τα πρόσωπα, ξεγυμνώνει σεξουαλικά και τις ερωτικές του σκηνές (από τη φιλοσοφία στη «πράξη» - πολλές φορές και τα δύο ταυτόχρονα), για να τις «οπλίσει» με απομονωτισμό άλλοτε κατά της ανθρώπινης κοινωνικότητας του Αριστοτέλη και του Ζαν Ζακ Ρουσσώ και άλλοτε κατά των «ηθικών συναισθημάτων» του Αντάμ Σμιθ. Θεωρώντας ότι οι αρχές της φύσης βασίζονται στην εντροπία και το χάος, ο κόσμος του Σαντ δεν έχει χώρο για κοινά και αέναα κοινωνικά πρότυπα. Ωστόσο η πιο χαρακτηριστική του συνεισφορά είναι ότι θεωρεί το ανθρώπινο σώμα αποκλειστική πηγή του τι είναι ο άνθρωπος συνολικά (όπως θα λέγαμε, «ψυχή τε και σώματι»).
Τι ήταν τελικά ο Μαρκήσιος ντε Σαντ; Ο πρόγονος κάθε σύγχρονου φαλλοκρατικού και μισογυνικού γουρουνιού; Ένα «αρρωστημένο» μυαλό από αυτά που είδε και έζησε; Ή αυτός που προηγήθηκε κατά πολύ τόσο του Φρόιντ και του «υποσυνείδητου» όσο και του Όσκαρ Ουάιλντ και της ισότητας μεταξύ ετεροφυλοφιλία και ομοφυλοφιλίας; Όλα μαζί; Το σίγουρο είναι ότι αν βιαστούμε να τον μισήσουμε ή αν σπεύσουμε να τον συμπαθήσουμε, μάλλον θα τον αδικήσουμε.
ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ:
«Ηδονιστές όλων των ηλικιών και όλων των φύλων, σ' εσάς και μόνον σ' εσάς αφιερώνω ετούτο το έργο: τραφείτε με τις αρχές του, αρχές που θεριεύουν τα πάθη σας, κι αυτά τα πάθη, με τα οποία ψυχροί και ανιαροί ηθικολόγοι σας φοβερίζουν, είναι τα μέσα που χρησιμοποιεί η Φύση για να κάνει τον άνθρωπο αντάξιο των βλέψεων που αυτή η ίδια έχει γι' αυτόν μόνον τα εξαίσια πάθη να ακούτε το δικό τους μονοπάτι είναι εκείνο που οδηγεί στην ευτυχία.» ~ Μαρκήσιος ντε Σαντ
Ένα κλασικό κείμενο της παγκόσμιας ερωτικής λογοτεχνίας. Ένα ανατρεπτικό, εικονοκλαστικό φιλοσοφικό ανάγνωσμα. Η μύηση μιας νεαρής κοπέλας από γάλλους ευγενείς στα μυστήρια της ερωτικής απόλαυσης είναι η αφορμή για μια σειρά από διαλόγους, στους οποίους ο Ντε Σαντ καταφέρεται εναντίον των περισσότερων θεμελιακών αξιών του δυτικού πολιτισμού, ασκώντας σ' αυτές οξυδερκή κριτική και τελικά απορρίπτοντάς τες
ΕΚΔΟΣΕΙΣ:
ΑΘΗΝΑ 2016
Μετάφραση:
Ρίτα Κολαΐτη