ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Οι Μυκήνες, το βασίλειο του μυθικού Αγαμέμνονα, είναι το σημαντικότερο και πλουσιότερο ανακτορικό κέντρο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα που έχει ανακαλυφθεί ως σήμερα. Το όνομά τους έχει δοθεί σε έναν από τους λαμπρότερους πολιτισμούς της ελληνικής προϊστορίας - το μυκηναϊκό - και οι μύθοι που συνδέονται με την ιστορία τους, διαπέρασαν τους αιώνες χάρη στα ομηρικά έπη και τις μεγάλες τραγωδίες της κλασικής εποχής που εμπνέουν μέχρι σήμερα τον τρόπο που καταλαβαίνουμε τον κόσμο.¹
Αν και - εν έτει 2023 - έχουν περάσει 147 χρόνια από τότε που ο Σλήμαν άρχισε τις ανασκαφές στις Μυκήνες (1876) και 71 χρόνια από την αρχή της αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β΄ (1952) από τους Βέντρις και Τσάντγουικ, ο Μυκηναϊκός πολιτισμός εξακολουθεί να κρατά καλά κρυμμένα πολλά μυστικά. Και μπορεί η βιολογική σύνδεση των Αχαιών με τους κατοίκους της περιοχής του Αιγαίου πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Εποχή του Χαλκού (π. 3300 - 1100 π.Χ.) να έχει μπει σε μια σειρά χάρη στην εξέλιξη της Αρχαιογενετικής,² ωστόσο παραμένει θέμα συζήτησης ο τρόπος με τον οποίο κυβερνήθηκαν οι οικισμοί της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα (π. 1600 -1100 π.Χ.) και αν αυτό το σύστημα εντέλει κατέρρευσε ολοσχερώς.
Για τις κοινωνικές δομές κατά την περίοδο των μυκηναϊκών ανακτόρων (π. 1400 - 1200 π.Χ.), σήμερα υπάρχουν δύο βασικές απόψεις. Η πρώτη προέρχεται από την υπόθεση του Μόουζες Φίνλεϊ (1912 -1986). Βάση αυτής, οι μυκηναϊκές κοινωνίες διοικούνταν από ισχυρές, κεντρικές και αυταρχικές αναδιανεμητικές οικονομίες, στις οποίες όλες οι δραστηριότητες ήταν άκρως προκαθορισμένες και οι ρόλοι πλήρως ιεραρχημένοι. Ωστόσο, μια νεότερη άποψη (με βάση νεότερα ευρήματα και ερμηνείες) παρουσιάζει τις μυκηναϊκές οικονομίες ως πολύ πιο σύνθετα δίκτυα αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανακτόρων, οικογενειών, ατόμων και τοπικών κοινοτήτων.³
Βάση της τελευταίας, τα ανάκτορα κάθε κέντρου - το καθένα με το δικό του τρόπο και σε διαφορετικό βαθμό ανά εποχές - ήλεγχαν άμεσα ή/και έμμεσα μόνο τα μέσα, την παραγωγή και τις αγορές των προϊόντων που τα ενδιέφεραν στο βαθμό που τα ενδιέφερε και όχι όλες τις πτυχές της ζωής, της ιδιοκτησίας, της παραγωγής, της ανταλλαγής και της κατανάλωσης. Αυτό δεν αποκλείει φυσικά την πιθανότητα τα ανάκτορα να ασκούσαν μεγάλο ή αποκλειστικό έλεγχο στην διακίνηση υλών και ειδών κύρους και ισχύος (π.χ. χρυσό, ελεφαντόδοντο, χαλκό), ελέγχοντας έτσι τα μέσα κοινωνικής αναπαραγωγής και τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι διαπραγματεύονταν τη θέση τους, δημιουργώντας κοινωνικές διαφοροποιήσεις μεταξύ ελίτ και μη ελίτ, καθώς και μεταξύ των ελίτ των διαφορετικών κέντρων π.χ. Μυκήνες και Τίρυνθα.4
Ειδικά στην περίπτωση των Μυκηνών, η οικονομία πρέπει να ήταν ακόμα πιο πολύπλοκη, αφού σε αντίθεση π.χ. με την Πύλο, η πολιτική γεωγραφία της περιοχής περιπλέκεται από την παρουσία διάφορων ανακτόρων, οχυρωμένων ακροπόλεων και άλλων σημαντικών κέντρων σε πολύ κοντινή απόσταση (Μυκήνες, Τίρυνθα, Άργος, Λέρνα, Ναύπλιο, Ασίνη, Μιδέα). Αποτέλεσμα είναι, σήμερα οι πολιτικές και οικονομικές χαρτογραφήσεις του τόπου να ποικίλλουν. Κατά συνέπεια υπάρχει η άποψη που θεωρεί τις Μυκήνες ως το μόνο αληθινό διοικητικό κέντρο, υπάρχει αυτή που χωρίζει την περιοχή στα δύο - με κέντρα τις Μυκήνες και την Τίρυνθα και αυτή που θέλει έξι ή περισσότερες ανεξάρτητες πολιτικές και οικονομικές οντότητες.
Σε κάθε περίπτωση, το πιο σύνθετο οικονομικό μοντέλο δικαιολογεί μια συνέχεια από την προ-ανακτορική εποχή με την ενσωμάτωση του παλαιότερου συστήματος της προσωπικής περιουσίας των ελίτ και των τοπικών κοινοτήτων στο ανακτορικό σύστημα παραγωγής. Έτσι, ενδεχομένως, να ήταν το ίδιο το ανακτορικό, κεντρικό, σύστημα αποτέλεσμα της ένωσης των άλλων δύο και όχι το αντίθετο (μετά την κατάρρευση) και τα μυκηναϊκά ανάκτορα να αποτελούσαν θεσμική πλατφόρμα, ρυθμιστικού χαρακτήρα, του ανταγωνισμού μεταξύ κοινοτήτων, οικογενειών και μεμονωμένων ατόμων.5
Ταυτόχρονα, αυτό το οικονομικό μοντέλο πηγαίνει και ένα βήμα παρά πέρα για την κατάσταση μετά την καταστροφή και εγκατάλειψη των μυκηναϊκών ανακτόρων στο τέλος της Εποχής του Χαλκού. Καθώς η κεντρική (ανακτορική) αναδιανεμητική συνιστώσα της πολιτικής και της οικονομίας κατέρρευσε (για λόγους που μπορούμε μόνο να εικάσουμε* και τη διάσταση έλλειψης πρώτων υλών για την κατασκευή όπλων και άρα επιβολής να μην έχει εξεταστεί ενδελεχώς 6), ένα μέρος της παλαιάς οικονομίας - η μη σχετιζόμενη με τα ανάκτορα - μπόρεσε να επιβιώσει και ίσως να ήταν και αυτή που προκάλεσε - μεταξύ άλλων - την αποδυνάμωση της κεντρικής ισχύς ή/και την αδυναμία της να ανακάμψει.
Η εικόνα της Τίρυνθας και της Ασίνης στα τέλη της Υστεροελλαδικής περιόδου (LHIIIC, π. 1200 - 1050 π.Χ.) καθώς και η ίδρυση νέων οικισμών (π.χ. Σαλαμίνα) ή η ακμή άλλων (π.χ. Εμπορειός Χίου) την ίδια εποχή, φαίνεται να ενισχύουν αυτό το σενάριο. Ενδεχομένως λοιπόν η νέα και αποκλειστική εξάρτηση των κοινοτήτων, των ατόμων και των οικογενειών μόνο από τις συναλλαγές της αγοράς να βρήκε - με λιγότερο δραματικό τρόπο από ότι φανταζόμαστε - τη φυσική συνέχεια της στον ομηρικό «Οίκο» και εντέλει στην «Πόλις» με την εμφάνιση θεσμών όπως η «Αγορά».7
Γενικώς στη Δύση έχουμε φιλοσοφικό και ιδεολογικό ζήτημα με τις «συνέχειες»· λατρεύουμε τις αποκαλυπτικές καταλήξεις και φανταζόμαστε εντελώς νέες, ριζοσπαστικές και εντέλει λυτρωτικές επανεκκινήσεις. Εικάζω ότι αυτη μας η θεώρηση πηγάζει κυρίως από την Ιουδαιο-χριστιανική αντίληψης μας για τον κόσμο και τη δημιουργία. Ωστόσο συχνά πυκνά ανακαλύπτουμε ότι σε κάθε στροφή της ιστορίας - όσο μεγάλη και εάν είναι αυτή - υπάρχουν πράγματα που εξαφανίζονται, πράγματα που λίγο ή περισσότερο αλλάζουν και πράγματα που συνεχίζονται ή/και επαναλαμβάνονται.
* Η «θεωρία των Δωριέων» έχει διαψευστεί αρχαιολογικά και η «θεωρία των Λαών της Θάλασσας» βασίζεται κυρίως σε αρχαιολογικές και λογοτεχνικές πηγές από την Κύπρο, την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο.8
ΠΗΓΕΣ:
1. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2573
2. The genomic history of the Aegean palatial civilizations https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0092867421003706
DNA Analysis Sheds Light on the Mysterious Origins of the Ancient Greeks https://www.smithsonianmag.com/smart-news/dna-analysis-sheds-light-mysterious-origins-ancient-greeks-180964314/
Ancient mitochondrial diversity reveals population homogeneity in Neolithic Greece and identifies population dynamics along the Danubian expansion axis https://www.nature.com/articles/s41598-022-16745-8
3. Nakassis, D. (2022). Communities,‘houses’, and political organisation in the Mycenaean world. Στο Juan Carlos Moreno Garcia (επιμ.), From House Societies to States: Early Political Organisation, From Antiquity to the Middle Ages. Malta: Melita Press σ. 123 - 140
4. Voutsaki, S. (2010). “From the Kinship Economy to the Palatial Economy: The Argolid in the Second Millennium BC.” Στο D.J. Pullen (επιμ.), Political Economies of the Aegean Bronze Age: Papers from the Langford Conference, Florida State University, Tallahas 86 - 111. Oxford: Oxbow.
5. Dimitri Nakassis, "Rethinking the Mycenaean World", Augustana College (IL).
7. Pullen, Daniel, J. (2013). Crafts, Specialists, and Markets in Mycenaean Greece, Exchanging the Mycenaean Economy. Στο American Journal of Archaeology 117(3):437-445
8. Deger-Jalkotzy, S. (2008). Decline, Destruction, Aftermath. Στο Cynthia W. Shelmerdine, C. W. (επιμ.), The Cambridge Companion to THE AEGEAN BRONZE AGE, σ. 391