ΓΙΑ «ΕΝΑ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ»: ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΙΨΕΝ

Ιανουαρίου 02, 2025 ΘΕΜΑΤΑ: ΒΙΒΛΙΟΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG ΙΨΕΝ ΧΕΝΡΙΚ ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ ΑΟΥΓΚΟΥΣΤ

ΓΙΑ «ΕΝΑ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ»: ΣΤΡΙΝΤΜΠΕΡΓΚ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΙΨΕΝ

Mεταφερόμαστε στον 19ο αιώνα και στις τεράστιες αλλαγές που συνέβησαν στη λεγόμενη Δύση (Ευρώπη και ΗΠΑ): η αγροτική παράδοση αιώνων αντικαθίσταται από την βιομηχανία· νέες και προϋπάρχουσες ιδέες ωριμάζουν και διαδίδονται (φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός, κομμουνισμός, αναρχία, μηδενισμός κ.α.)· οι πολιτικοί χάρτες ξανά σχεδιάζονται (κατάρρευση αυτοκρατοριών, ανάδυση εθνών-κρατών)· οι κοινωνίες χειραφετούνται (απαίτηση για ατομικές ελευθερίες και ανθρώπινα δικαιώματα). Ο κόσμος ξυπνά στην αυγή νέων συνθηκών αγοράς υπό το φως ενός ακατέργαστου καπιταλισμού.

Από τα τέλη του 19ου αιώνα με αρχές του 20ου ξεκινά η στιβαρή αλληλεπίδραση μεταξύ αναρχικών διανοητών, καλλιτεχνών και συγγραφέων με ό,τι σήμαινε το «αναρχικό»/αντισυστημικό εκείνη την εποχή: Κροπότκιν, Γκόλντμαν, Νοβατόρε, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Τουργκένιεφ, Ζολά, Ίψεν κ.α.

Μιας και εδώ, ο λόγος γίνεται για τους Ίψεν και Στρίντμπεργκ, κάθε νέο έργο του Ίψεν ξεσήκωνε αντιδράσεις. Ωστόσο το κλίμα έγινε εκρηκτικό με το «Κουκλόσπιτο» (και μετά με τους «Βρυκόλακες»). Ο Ίψεν ολοκλήρωσε το «Ένα Κουκλόσπιτο (Νόρα)» το 1879 και με μια πρώτη ή και ενδεχομένως επιπόλαιη ματιά, το έργο του θα χαρακτηριζόταν αποκλειστικά και μόνο φεμινιστικό. Ωστόσο ο Ίψεν ήταν πάντα πολυεπίπεδος. Χρησιμοποιεί την ανδροκρατία και την πατριαρχία ως αφορμές, για να κάνει μια ανατομία στον θέμα του συμβατικού γάμου (ίσως και του γάμου εν γένει ως θεσμού), φέρνοντας προ των ευθυνών της και την ίδια τη γυναίκα με την αυταρέσκεια της, το πως παρασύρεται εύκολα από ιδέες και εικόνες, τις οποίες δημιουργεί μόνη της και εντέλει πως αυτοπαγιδεύεται και αναζητά διαφυγή. Όμως δεν σταματά εκεί. Ο Ίψεν «παίζει διανοητικό ξύλο», όπως και ο Στρίντμπεργκ. Και «παίζει διανοητικό ξύλο» με όλους και όλα, βάζοντας το πλέον αντιφεμινιστικό μοντέλο γυναίκας - μια αφελή, χαζούλα που την νοιάζει μάλλον μόνο η ομορφιά της, στην οποία ποντάρει - να «δείρει» παραδόσεις, θεσμούς και κοινωνία. Στο τέλος αφήνει το τελικό συμπέρασμα στον καθένα από εμάς, οι οποίοι μένουμε μετέωροι.

Όπως έγραψε η γνωστή αναρχική και φεμινίστρια, Έμμα Γκόλντμαν στο «Χένρικ Ίψεν. Ένας Εχθρός της Κοινωνίας», το 1914, ο Ίψεν τάσσεται απέναντι στα θεμελιώδη αμαρτήματα της μοντέρνας κοινωνίας: «το εγγενές Ψεύδος σε κάθε κοινωνικό μας συμβιβασμό- τη Θυσία και το Χρέος, τις δίδυμες κατάρες που «αλυσοδένουν» την ανθρώπινη διάνοια- τον στενόμυαλο και μικροπρεπή Επαρχιωτισμό που καταπνίγει κάθε ανάπτυξη- και την Έλλειψη Χαράς και Σκοπού στην Εργασία που μετατρέπει τη ζωή σε μια κόγχη μιζέριας και δακρύων.»¹

Αντίστοιχα για τον Στρίντμπεργκ, η Γκόλντμαν είχε γράψει: «Ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ μισούσε τα τεχνάσματα με όλο το πάθος της ύπαρξής του. Eξού και η αυστηρή κριτική του στη γυναίκα. Ίσως ήταν η τραγωδία του να τη βλέπει όπως είναι στην πραγματικότητα και όχι όπως εμφανίζεται στην έκσταση της. Το να αγαπάς με ανοιχτά τα μάτια είναι οπωσδήποτε μια τραγωδία και ο Στρίντμπεργκ αγαπούσε τη γυναίκα. Όλη του τη ζωή λαχταρούσε την αγάπη της, ως μητέρα, ως σύζυγο, ως σύντροφο. Αλλά η λαχτάρα του και η ανάγκη του για αυτήν ήταν το καμίνι του Στρίντμπεργκ, όπως έχει υπάρξει το καμίνι κάθε ανθρώπου, ακόμη και του πιο ισχυρού πνεύματος.»²

Ο «γιός της δούλας» Στρίντμπεργκ, λοιπόν, απαντά με το δικό του «κουκλόσπιτο», έναν λίβελλο, στο έργο του Ίψεν. Ωστόσο ο Στρίντμπεργκ που κακώς έχει χαρακτηριστεί μισογύνης και αντιφεμινιστής, κλασσικός νιτσεϊκός, με το δικό του «κουκλόσπιτο» ουσιαστικά καταφέρεται όχι εναντίον του προσώπου της Νόρας του Ίψεν, αν και την χρησιμοποιεί, αλλά μέσω αυτής κατά αυτού που του φαίνεται ως ιδεαλισμός του Ίψεν και της κατάληξης που μπορεί να έχει αυτός. Ο Στρίντμπεργκ είναι πραγματιστής και ενώ συμφωνεί με τον Ίψεν περί καταστροφής των ψεύτικων ειδώλων της κοινωνίας, θεωρεί τον ιδεαλισμό ως άλλον έναν δρόμο προς την άρνηση της ατομικότητας και την μετατροπή των ανθρώπων σε άβουλο κοπάδι. Άλλο ένα προπέτασμα του συστήματος που προωθεί παραπλανητικά ιδεώδη και καρικατούρες της ισότητας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας. Έναν ακόμα τρόπο για να προωθήσει το σύστημα τους αδύναμους και τους άχρηστους από τους οποίους το ίδιο δεν κινδυνεύει.

Ενώ η Νόρα του Ίψεν ζει πράγματι σε ένα κουκλόσπιτο και ο σύζυγος της, Τόρβαλντ, της συμπεριφέρεται όντως σαν κούκλα, η ιστορία της και η επανάσταση της με τον «πιασάρικο» (κατά τον Στρίντμπεργκ) τρόπο που τα πραγματεύεται ο Ίψεν, κάνουν τη γυναίκα του καπετάνιου - στο «Ένα Κουκλόσπιτο» του Στρίντμπεργκ - να θεωρήσει και τη δική της ζωή ως «κουκλόσπιτο», όταν διαβάζει το «κουκλόσπιτο» του Ίψεν. Η διαφορά είναι ότι στη δική της περίπτωση το κουκλόσπιτο το έχει φτιάξει «η καινούρια φίλη» - ένα άλλο πρόσωπο της κοινωνίας και του συστήματος, πιο μοντέρνο - και όχι ο σύζυγος της, ο καπετάνιος. Εάν ο Ίψεν δεν υπερασπίζεται τη Νόρα - ίσα-ίσα που την εκθέτει, ο Στρίντμπεργκ αναποδογυρίζει την ιστορία, δείχνοντας ότι είτε μισοάδειο είτε μισογεμάτο, το νερό στο ποτήρι παραμένει εντέλει λειψό, όσο το ένα σύστημα αντικαθίσταται από ένα άλλο σύστημα. Ο Στρίντμπεργκ επηρεασμένος από τον φίλο του τον Νίτσε, ήταν ενάντια σε κάθε σύστημα και κάθε σχήμα. Βάζει τον καπετάνιο να «παίξει» με τους κανόνες του νέου συστήματος και επιδεικνύει με περίσσια ειρωνία πως αυτό καταρρίπτεται εύκολα.

Όπως γράφει και ο Ήρκος Αποστολίδης στην εισαγωγή του «στριντμπεργκικού κουκλόσπιτου», ο αναγνώστης θα κρίνει μεταξύ των δύο κόσμων: «του εγωτικού αναρχικού, μοντερνιστή Ίψεν, και του καθαυτό μηδενιστή, παθιασμένου κριτικού λιβελλογράφου, μα τόσο ευαίσθητου και πληγωμένου ζώου Στρίντμπεργκ».³ Το σίγουρο είναι ότι τα δύο έργα διαβάζονται μαζί, ώστε να αποκαλυφθεί ένας καταπληκτικός διάλογος.

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ:

Ένα Κουκλόσπιτο (Νόρα), Ερρίκος Ίψεν, Εισαγωγή - Μετάφραση- Σχόλια: Ήρκος Αποστολίδης, 2022, Gutenberg, 2022

ΧΕΛΜΕΡ: Αχ, σκέφτεσαι, και μιλάς σαν άμυαλο παιδάκι...
ΝΟΡΑ: Ίσως. Αλλ' εσύ ούτε σκέφτεσαι, ούτε μιλάς σαν τον άντρα που θάθελα νάμαι πλάι του. Μόλις πέρασε ο πανικός σου -όχι γι' αυτό που απειλούσε εμένα, αλλά για κείνο που θα πλάκωνε πάνω σε σένα-, κι όταν όλοι οι κίνδυνοι εξαφανίστηκαν, τότε άρχισες πάλι να μου φέρεσαι λες και δε συνέβη τίποτα -ούτε γάτα, ούτε ζημιά! Ξαφνικά, ως δια μαγείας έγινα ξανά η μικρή σου γαλιάντρα, η κούκλα σου, που θα την κράταγες στα χέρια σου με χίλιες προφυλάξεις, μη σου πάθη τίποτα και σπάση! (Σηκώνεται πάνω.) Τόρβαλντ, τώρα συνειδητοποιώ πως οχτώ χρόνια ζούσα μ' έναν ξένο, και πως έκανα μαζί του τρία παιδιά - Τρελλαίνομαι! Σκίζω τις σάρκες μου
χίλια κομμάτια...
[Απ' την εκρηκτική κορύφωση στο τέλος του έργου, με τη Νόρα να σπάη τις αλυσίδες του Γάμου...]
(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Ένα Κουκλόσπιτο, Αύγουστος Στρίντμπεργκ, Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια: Ήρκος Αποστολίδης, Gutenberg, 2022

Ίψεν ή Στρίντμπεργκ; Ποια η σχέση του εδώ Κουκλόσπιτου με το φερώνυμο δράμα του Νορβηγού αντίτεχνού του; «Το βιβλίο αυτό δεν καταπίνεται», λέει ο καπετάνιος Παλλ στη γυναίκα του, που του στέλνει να διαβάση το θεατρικό Νόρα –τα «καμώματα» της Νόρας για το λιβελλογράφο Στρίντμπεργκ– και, χωρίς πολλά-πολλά, το απορρίπτει!
Στο σύντομο διήγημά του, ο Σουηδός αρχιμάστορας του λόγου ξετυλίγει μια καθημερινή ιστορία ενός αντρόγυνου, σχολιάζοντας ταυτόχρονα με ιδιαίτερα καυστικό τρόπο τίς «φεμινιστικές» θέσεις του Ίψεν –τι «υψηλά» ενδιαφέροντα και πράσιν᾽ άλογα!–, κι αντιπροτείνοντας όμως τη δική του, γήινη Οπτική των πραγμάτων, που… κοντεύει να ξεχαστή. Η απόγευση ενός λογοτεχνικώτατα γραμμένου λίβελλου θα συναρπάση αρκετούς αναγνώστες – κι όχι μόνο του αντρικού φύλου!
Ωμός πραγματιστής, με κοφτό γράψιμο, ὁ μεγάλος μοντερνιστής θεατρικός και συγγραφέας, πρόδρομος του καφκικου ύφους, δεν αφήνει τίποτα σε χλωρό κλαρί.
(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Ήρκος & Στάντης Αποστολίδης μιλάνε στο «Πατάρι του Gutenberg» για τα «Κουκλόσπιτα»