ΒΥΖΑΝΤΙΟ, ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Συνηθίζω να λέω ότι οι λάτρεις του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» και του «Game of Thrones» θα «κολλήσουν» με τη βυζαντινή ιστορία. Εάν δε αυτή η ιστορία έχει δοθεί με έναν έξυπνο και σχετικά απλοποιημένο τρόπο - περίπου κινηματογραφικό - για να «πιάσει» το νεόφερτο αναγνώστη, τότε δεν υπάρχει γυρισμός. Εδώ μιλάμε για μια τέτοια περίπτωση, χωρίς να σημαίνει ότι πρόκειται για ένα «ελαφρύ» ανάγνωσμα.
Με το πρωτότυπο τίτλο “The Lost World of Byzantium” (Yale University Press, 2016), το βιβλίο του Τζόναθαν Χάρις μας δίνει με ευφιές τρόπο μια συνοπτική, περίπου συνολική, ματιά των περίπου έντεκα αιώνων του Βυζαντίου. Το κύριο ερώτημα του και αυτό που προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει είναι το πως και το γιατί το Βυζάντιο άντεξε τόσα χρόνια, ενάντια σε κάθε λογική. Πως αναγεννιόταν από τις στάχτες του, τη στιγμή που όλα έμοιαζαν να έχουν τελειώσει; Γιατί και πως ανέπτυξε την πολιτική, ιδεολογική και κοινωνική του συγκρότηση, βασισμένο σε σύνθετες ισορροπίες δυνάμεων σε εσωτερικό και εξωτερικό, στην προσαρμογή και την ευελιξία και όχι - τυπικά - στη στρατιωτική βίαιη επιβολή; Τι ρόλο έπαιξε - εάν έπαιξε - σε αυτήν την ευελιξία και προσαρμοστηκότητα ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός και η κλασική αρχαιοελληνική γραμματεία; Ήταν ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός μια θρησκεία με την σημερινή έννοια ή μιλάμε για μια συνολική (πολιτική, κοινωνική, οικονομική, φιλοσοφική) ιδεολογική αντίληψη πέραν του μεταφυσικού που διαπερνούσε κάθετα και οριζόντια τη βυζαντινή κοινωνία; Τι στήριζε, αλλά κυρίως τι περιόριζε τις εξουσίες του αυτοκρατορικού θεσμού και των αριστοκρατικών ομάδων, σε σημείο να θυμίζει την κουλτούρα του οστρακισμού της αρχαίας Αθήνας; Τι ευνοούσε την («αξιοκρατική») ανέλιξη και πτώση ανθρώπων, ανεξαρτήτως οικογενειακού ή κοινωνικού υποστρώματος; Γιατί ο λαός αποτελούσε σημαντικό πόλο δύναμης στα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα, που μέχρι και ο βασιλεύς χρειαζόταν την έγκριση του; Ποιά ήταν η θέση των γυναικών; Εντέλει, με το πέρας του χρόνου, πως το Βυζάντιο παρέκλινε από την πολυπλοκότητα του, άλλαξε τις δομές του, έγινε μονοδιάστατο - προβλέψιμο - και χάθηκε;
Απαντάει σε όλα αυτά το ανά χείρας βιβλίο; Εάν πρέπει να του γίνει, μια πρώτη κριτική είναι ότι δίνει μια εξαιρετικά «φιλοβυζαντινή» - σχεδόν απολογητική - εκδοχή κάποιων ιστορικών γεγονότων, ενδεχομένως όχι άδικα αφού η μέχρι πριν λίγα χρόνια κριτική ήταν πέρα του δέοντος άδικη και αναχρονιστική. Μια δεύτερη κριτική είναι ότι θίγει ακροθιγώς πτυχές ή δεν αποφεύγει σε κάποια σημεία στερεότυπα που έχουν επικαιροποιηθεί ή εντελώς απορριφθεί και θα βοηθούσαν στην καλύτερη κατανόηση κάποιων σημείων των καιρών. Για παράδειγμα οι καταστροφές των αρχαίων ιερών συνέβαιναν στο πλαίσιο των παραδοσιακών, πολεμικό-ιεροτελεστικών, λαφυραγωγικών διαδικασιών εκείνης της εποχής· οι αρχαίες λατρείες είχαν εγκαταληφθεί από τη συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου, όταν ο Χριστιανισμός θεσμοθετήθηκε ως μέρος της «εθνικής» ταυτότητας και κρατικής ιδεολογίας των Βυζαντινών· η διάσωση - πιθανότατα και λογοκρισία - της αρχαιοελληνικής γραμματείας ήταν ένα οργανωμένο, συστηματικό, χρονοβόρο και πολυέξοδο έργο κράτους και εκκλησίας (ξεχωριστά)· τα αίτια της δολοφονίας της Υπατίας ήταν περισσότερο πολιτικά και λιγότερο θρησκευτικά ή μισογυνιστικά· τα σεξουαλικά και πολιτικά σκάνδαλα, οι δολοφονίες, οι συνομωσίες κτλ. δεν ήταν περισσότερα από ότι συνέβαιναν σε άλλα μέρη του μεσαιωνικού κόσμου, ωστόσο υπήρχε το πλαίσιο, η κουλτούρα και τα μέσα να καταγράφονται και να αναδεικνύονται περισσότερο και «ελεύθερα», κυρίως για πολιτικοϊδεολογική αντιπολίτευση μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών· τέλος, η συνήθεια των βυζαντινών να χαρακτηρίζουν και να καταγράφουν πολιτικούς φίλους και αντιπάλους ή ομάδες ανθρώπων με προσδιορισμούς, βασισμένους σε (ρατσιστικά θα λέγαμε σήμερα) στερεότυπα κάνει τον εθνοφυλετικό χάρτη του Βυζαντίου να δείχνει πιο περίπλοκος από ότι πραγματικά ήταν, παρότι που το ίδιο το βυζαντινό κράτος είχε συγκεκριμένο (σύνθετο) επίσημο ορισμό για τους πολίτες του, σε σημείο που να μοιάζει καταπληκτικά με τα σύγχρονα έθνη-κράτη.
Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτούμε ότι πολλά από αυτά που ερεθίζουν εμάς σήμερα στη βυζαντινή ιστορία (φυλετικά, κοινωνικο-ταξικά, θρησκευτικά κτλ.), δεν απασχολούσαν τους βυζαντινούς, αλλά είναι δικοί μας και μόνο προβληματισμοί. Και έτσι αντιμετωπίζονται και από τον συγγραφέα. Από τις σελίδες του περνάνε κυρίως αυτά που απασχολούσαν τους ίδιους τους βυζαντινούς. Οι αντιθέσεις και οι συνθέσεις της μετάβασης από τις παλαιές λατρείες στον Χριστιανισμό, τα παρακρατικά ιδεολογικο-χριστιανικά δόγματα (αιρέσεις), σημαντικές προσωπικότητες, οι Πέρσες, το Ισλάμ, οι Σλάβοι, οι Τούρκοι και άλλοι λαοί, το εμπόριο, η πολιτική, αλλά και η κοινωνική πραγματικότητα. Αναδεικνύονται οι «ισορροπίες τρόμου» μεταξύ του αυτοκρατορικού θεσμού, των αριστοκρατικών φραξιών της Κωνσταντινούπολης, των γραφειοκρατών, των περιφερειακών (θεματικών) αριστοκρατών-αρχιστρατήγων, του εκκλησιαστικού κλήρου, του λαού της πρωτεύουσας και του λαού των επαρχιών. Όλα αυτά αποτυπώνονται με μια ματιά αποστασιοποιημένη από τις ιδεολογικές, πολιτικές και δυτικοευρωπαϊκές προκαταλήψεις προηγούμενων εποχών, που έστειλαν μια από τις σπουδαιότερες εμπειρίες της ανθρώπινης ιστορίας στο πυρ το εξώτερον. Η μετάφραση και η ποιότητα της ελληνικής έκδοσης είναι εξαιρετικές, διατηρώντας το ρυθμό και τη ροή εξιστόρησης του συγγραφέα.
ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ:
Για πάνω από µια χιλιετία, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κυριάρχησε µεταξύ Ανατολής και Δύσης και ηγήθηκε της µετάβασης στον σύγχρονο κόσµο. Ο Jonathan Harris, επιφανής ακαδηµαϊκός που ειδικεύεται στο Βυζάντιο, διηγείται τη συναρπαστική ιστορία της αυτοκρατορίας εστιάζοντας σε ιδιαίτερες ιστορικές φιγούρες, σηµαντικές δυναστείες και µοναδικές τοποθεσίες. Αξιοποιεί πλήθος πηγών και καλύπτει την κοινωνική, πολιτική, στρατιωτική, θρησκευτική και καλλιτεχνική ζωή του Βυζαντίου.
Με µεγάλη παραστατικότητα, ο Harris αναδεικνύει έναν πολιτισµό πλούσιο σε αντιθέσεις, που συνδυάζει την Ορθοδοξία µε τον παγανισµό και την κλασική ελληνική παιδεία µε τη ρωµαϊκή ισχύ. Υπό διαρκείς επιθέσεις από πολυάριθµους εχθρούς, το Βυζάντιο επιβίωσε για αιώνες και µάλιστα άνθισε χάρη στην ασυνήθιστη εξωτερική πολιτική του και χάρη στην τέχνη και την αρχιτεκτονική του, που ενστάλαξε στον λαό του µια βαθιά αίσθηση ταυτότητας.
«Η χριστιανική κοινωνία και τα ήθη του Βυζαντίου διαµορφώθηκαν ως αντίδραση στην εντονότατη, συνεχή πίεση στα σύνορά του. Μπροστά σε µια τέτοια πρόκληση, δεν ήταν αρκετή µόνο η στρατιωτική ικανότητα. Έπρεπε να αναπτυχθεί ένας τελείως νέος τρόπος σκέψης για την εξουδετέρωση της απειλής, είτε µε την εγκατάσταση και αφοµοίωση των ξένων λαών είτε µε τη δωροδοκία και τις συγκαλυµµένες ενέργειες είτε –και αυτό είναι το πιο ασυνήθιστο από όλα– µε την απόκτηση τέτοιας αίγλης, που θα προκαλούσε δέος στους εχθρούς και θα τους ενέτασσε στους κόλπους της αυτοκρατορίας ως φίλους και συµµάχους. Αυτές οι πλευρές του βυζαντινού πολιτισµού δεν έχουν εκτιµηθεί όσο θα έπρεπε. […] Στην πραγµατικότητα, το Βυζάντιο εξελισσόταν διαρκώς και προσαρµοζόταν στις ατελείωτες απειλές που αντιµετώπιζε. […] Το ζήτηµα δεν είναι γιατί εξαφανίστηκε, αλλά γιατί επέζησε, και µάλιστα σε ορισµένες περιόδους άκµασε και αναπτύχθηκε παρά τα τεράστια εµπόδια.»
Από τον πρόλογο του συγγραφέα
«Η εµπεριστατωµένη γραφή του Harris προσφέρει µια συναρπαστική και προσιτή µελέτη του µακροβιότερου πολιτικού συστήµατος του χριστιανικού κόσµου.»
Christopher Tyerman, συγγραφέας
«Ο Jonathan Harris αποφεύγει τους “συνήθεις υπόπτους” και αντ’ αυτού µάς προσφέρει µια φρέσκια µατιά σ’ αυτόν τον µυθικό πολιτισµό µε τους κρυµµένους θησαυρούς.»
Colin Wells, συγγραφέας
ΕΚΔΟΣΕΙΣ:
ΑΘΗΝΑ 2018
Μετάφραση:
Γιώργος Μπαρουξής
