ΛΕΒΙΑΘΑΝ
Ο Χομπς, στο «Λεβιάθαν» αναπτύσσει τις πολιτικές, κοινωνιολογικές και ανθρωπολικές θέσεις που ο ίδιος είχε παρουσιάσει στο προηγούμενο του πόνημα, «De Cive» («Περί του Πολίτη»), γραμμένο στα λατινικά το 1642.
Με όσο πιο λίγα και μάλλον χοντροκομμένα λόγια γίνεται, για τον Χομπς, η φύση του ανθρώπου έχει ως πρωταρχικό σκοπό την αυτοσυντήρηση μέσω της επιθετικότητας που βασίζεται στο ένστικτο και τα πάθη. Επομένως, η ανθρώπινη συμπεριφορά άγεται και φέρεται από όσα προτάσσουν εξωγενή μηχανικά ερεθίσματα και τα οποία τον κάνουν να βιώνει δίπολα: ευχαρίστηση-αποστροφή, έλξη-απώθηση. Εκτός από την αυτοσυντήρηση, ο άνθρωπος στη χομπσιανή φυσική κατάσταση τείνει να στρέφεται προς τα εκεί που αποφεύγει την αισθητηριακή όχληση και νιώθει ηδονή.
Ωστόσο, δεδομένου του περιορισμού των μέσων - ο Χομπς φαίνεται να τα περιορίζει σε μηχανιστικά υλικά και διόλου σε πνευματικά - που τον ευχαριστούν καθώς και της τάσης του να αποκτήσει όσο περισσότερα από αυτά τα μέσα γίνεται (συγκριτικά με τους συνανθρώπους του) με όσο πιο άκοπο και άμεσο τρόπο μπορεί (π.χ. να τα αποσπάσει από τον διπλανό του), ο άνθρωπος καθορίζει το φυσικό του περιβάλλον σε μια κατάσταση βίας και αλληλοσπαραγμού, δηλαδή πολέμου όλων εναντίων όλων. Τίποτα δεν είναι ασφαλές λοιπόν, σε σημείο που κάνει την εμφάνιση του και αυτό που ονομάστηκε θουκυδίδειος παγίδα· η προληπτική επίθεση λόγω του φόβου επίθεσης.
Ο Χομπς αντιστρέφει τον αριστοτελικό άνθρωπο - «φύσει πολιτικὸν ζῷον» και τον θεωρεί φυσιολογικά ακατάλληλο για πολιτική και πολιτισμένη ζωή. Κατά συνέπεια, η αναρχία, που ο Χομπς την περιγράφει ως μια συγκρουσιακή κατάσταση μέχρι εσχάτων, συνιστά τη φυσική ανθρώπινη ροπή και όχι η πολιτική ευταξία.
Στον αντίποδα, η ίδια η ανθρώπινη φύση (το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και οι τάσεις για ασφάλεια και ηδονή) γεννά και τις ηθικές αρχές. Έτσι, οι άνθρωποι (αυτό)πείθονται να στραφούν προς την επιδίωξη της ειρήνης μέσω της θέσμισης ενός άτυπου κοινωνικού συμβολαίου, το οποίο το συνυπογράφουν όλοι μαζί και βάση αυτού συνομολογούν να ανταλλάξουν μέρος της ελευθερίας τους για την ασφάλεια τους.
Εντέλει, το κράτος (ο Χομπς χρησιμοποιεί το όνομα του βιβλικού τέρατος Λεβιάθαν) προκύπτει ως ο ουδέτερος (εντός και εκτός εισαγωγικών) παράγοντας, κατέχοντας το μονοπώλιο της εξουσίας και της βίας, το οποίο εξαναγκάζει σε ειρήνευση τους ανθρώπους. Ο Χομπς θεωρεί ότι χωρίς αυτό το μονοπώλιο της εξουσίας δεν μπορεί να υφίσταται καμία πολιτική κοινότητα. Γενεσιουργός, λοιπόν, αίτια του κράτους, για τον Χομπς, είναι αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο, με το οποίο οι άνθρωποι αυτοβούλως αναθέτουν σε μια ανώτατη αρχή (μονάρχη, κοινοβουλευτικό σώμα κτλ.) τη πλήρη ευθύνη για την ασφάλεια και την ευημερία όλων έναντι συγκεκριμένων ανταλλαγμάτων.
Το «Λεβιάθαν» επηρέασε τους πάντες, πέρα από τους διάσημους διαδόχους του Χομπς, οι οποίοι και υιοθέτησαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το σκεπτικό του (Τζον Λοκ, Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Ιμμάνουελ Καντ). Όσοι αμφισβήτησαν τη χομπσιανή ανθρώπινη φύση το έκαναν άλλοτε πολιτικά, άλλοτε ιστορικά και άλλοτε ανθρωπολογικά. Και σχεδόν πάντα ο αντίλογος περιστρέφεται στο ότι ο Χομπς στην πραγματικότητα δεν περιγράφει την ανθρώπινη φυσική κατάσταση, η οποία δεν έχει να κάνει σε τίποτα με αυτό το «άγριο» που σκιαγραφείται στο «Λεβιάθαν», αλλά μια αστική, καπιταλιστική και πάρα πολύ τεχνίτη συνθήκη, που είχε διαμορφωθεί στην εποχή του. Βάση αυτού του αντίλογου, είναι ο καπιταλισμός που διαστρεβλώνει την αγνή ανθρώπινη φυσική κατάσταση και διαμορφώνει συνθήκες ζούγκλας, μετατρέποντας τον άνθρωπο σε αγρίμι.
Κατά συνέπεια, το κράτος δεν προκύπτει από το κοινωνικό συμβόλαιο των ανθρώπων σε ακοινώνητη/αναρχική/απολίτιστη/βίαιη/ανασφαλή φάση για να περάσουν στην κοινωνική/ιεραρχημένη/πολιτισμένη/ειρηνική/ασφαλή κατάσταση, αλλά αποτελεί μια «παγίδα»· ένα εφεύρημα των «εχόντων» για τη διατήρηση των σχέσεων ανισότητας, εξουσιασμού και εκμετάλλευσης των λίγων προς τους πολλούς. Με άλλα λόγια, ο αντίλογος προτείνει ότι το συγκεκριμένο συμβόλαιο είναι αποτέλεσμα και μέσω διατήρησης του αστικού κράτους, έτσι όπως δημιουργήθηκε και διαμορφώθηκε στην πορεία αυτό και όχι η γενεσιουργός του αιτία.
Ενδιαφέρον έχει και η θρησκειολογία του «Λεβιάθαν», στην οποία δεν γίνεται συχνή αναφορά, παρότι σε μεγάλο μέρος του «Λεβιάθαν» γίνεται άμεση ή έμμεση αναφορά. Για τον Χομπς η ανθρώπινη περιέργεια, η αναζήτησή μιας αιτίας, η αβεβαιότητα και ο φόβος καθώς και η φαντασία κ.α. αποτελούν τις δυνάμεις που γέννησαν τη θρησκεία. Εκεί διαφοροποιεί τις θρησκείες σε αυτές που γεννήθηκαν για πολιτικούς λόγους και σε αυτές (ή καλύτερα αυτή - την «καθιερωμένη») που προήλθαν από την αποκάλυψη του θεού.
Ενώ δεν αποκλείει την πιθανότητα ο Θεός να επικοινωνεί με ένα άτομο μέσω ενός οράματος, απορρίπτει το ενδεχόμενο να συμβαίνει αυτό στην περίπτωση άλλων ανθρώπων των οποίων οι μεταφυσικές εμπειρίες μπορούν εύκολα να αιτιολογηθούν φυσικά. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζει και τα θαύματα. Ο Χομπς σε κάποια, μάλλον κομβικά, σημεία εμφανίζεται διφορούμενος και υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση, από την εποχή του κιόλας, εάν οι απόψεις του ήταν αθεϊστικές, ντεϊστικές ή χριστιανικές. Δηλαδή, για παράδειγμα, εάν όντως πρότεινε ειλικρινά την πίστη στο θεό ή απλά την εργαλειοποιεί (μαζί με διάφορα χωρία της Αγίας Γραφής) και τι ρόλο τελικά παίζει (εάν παίζει) ο Θεός στη ηθική και πολιτική του θεώρηση.
Σε κάθε περίπτωση, στόχος του Χομπς είναι να αποδείξει ότι ο χριστιανισμός στην ουσία του δεν προωθεί την εγκαθίδρυση του βασιλείου του θεού επί της γης και ότι η υπακοή των πολιτών πρέπει να παραμένει αδιάσπαστη μόνο προς την πολιτική εξουσία, η οποία είναι υπεύθυνη και για τις θρησκευτικές υποθέσεις. Προφανώς και μιλάμε για την αποβολή κάθε υπερβατικού στοιχείου και μυστικισμού από την πολιτική σκέψη, ενώ θέλει ιδιαίτερη προσοχή σε ποιον χριστιανισμό αναφέρεται κάθε φορά ο Χομπς.
Γενικώς, σε κάποια σημεία ο Χομπς προκαλεί τον αναγνώστη του να τον ερμηνεύσει. Τελικά, τα συμπεράσματα και οι σκέψεις ανήκουν στον ίδιο τον αναγνώστη, που θα πρέπει να κάτσει με το μολυβάκι του να υπογραμμίσει, να κρατήσει σημειώσεις, να ανατρέξει σε άλλα πονήματα - από τον Ηράκλειτο έως τον Φουκώ και ακόμα παραπέρα - και εντέλει να στοχαστεί. Και το «ΛΕΒΙΑΘΑΝ 'Η Η ΥΛΗ, ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΜΙΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ», όπως είναι ο πλήρης τίτλος του βιβλίου, μπορεί να συμβάλλει είτε σαν άξονας προς επίρρωση των γραφόμενων, είτε σαν αφορμή αμφισβήτησης. Αυτή άλλωστε είναι και η ανυπέρβλητη αξία του συγκεκριμένου βιβλίου.
ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ:
Τις τελευταίες δεκαετίες η έρευνα γύρω από το έργο του Χομπς αριθμεί χιλιάδες εργασίες, και ελάχιστοι αμφιβάλλουν σήμερα ότι ο «Λεβιάθαν» αποτελεί ένα από τα μεγάλα μνημεία του ανθρώπινου πνεύματος. Γιατί εδώ τίθενται με τρόπο κλασικό τα μεγάλα ερωτήματα που πάντα απασχόλησαν και απασχολούν την πολιτική σκέψη: τι είναι μια οργανωμένη κοινότητα ανθρώπων, τι την δημιουργεί, τι την συντηρεί και τι την καταστρέφει; Τι είναι ισχύς, τι είναι εξουσία, τι είναι θεσμοί; Και πώς είναι φτιαγμένος ο άνθρωπος, έτσι ώστε οι πολιτικές κοινότητες να διαμορφώνονται μ' αυτόν τον τρόπο; Δίνοντας την απάντησή του σ' αυτά τα ερωτήματα ο Χομπς διατυπώνει παράλληλα τις επιστημολογικές και μεθοδολογικές εκείνες αρχές, οι οποίες σήμαναν την αποκοπή της σύγχρονης θεωρητικής σκέψης από τις μεσαιωνικές και θρησκευτικές παραδόσεις. Το έργο του σημαδεύει έτσι ένα ιστορικό μεταίχμιο, συνάμα όμως η σημασία του ξεπερνά κατά πολύ τα όρια της εποχής του.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ:
ΑΘΗΝΑ 2006
Εισαγωγή:
Αιμίλιος Μεταξόπουλος
Μετάφραση:
Γρηγόρης Πασχαλίδης
Αιμίλιος Μεταξόπουλος
