ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
O υλιστικός τρόπος αντίληψης είναι μια ιστορία πολύ παλαιότερη από τον Μαρξ και τον Ένγκελς· φτάνει πίσω στον Θαλή τον Μιλήσιο. Το ίδιο συμβαίνει και με τις διενέξεις μεταξύ ιδεαλισμού και υλισμού, οι οποίες προηγούνται των αντιθέσεων των Μπέρκλεϊ και Χιουζ με τους Μπέικον, Χομπς και Σπινόζα· θα πρέπει να ανατρέξουμε στον Πλάτωνα και τον Επίκουρο.
Ωστόσο οι Μαρξ και Ένγκελς, ανεξαρτήτως που στεκόμαστε ιδεολογικά ή κομματικά - δεν είναι αυτονόητα πια αυτά την εποχή του αχταρμά - μας όπλισαν με ένα εξαιρετικό - προφανώς όχι τέλειο - όπλο προσέγγισης, εάν όχι ολόκληρης της ζωή, ενός σημαντικού τμήματος αυτής. Στην ιστορία αυτό ονομάζεται ιστορικός υλισμός και ερμηνεύει την ανθρώπινη ιστορία μέσω των παραγωγικών σχέσεων και των κοινωνικοοικονομικών αντιθέσεων. Με άλλα λόγια το ανθρώπινο πνεύμα και η δράση έπονται των ανθρώπινων ταξικών σχέσεων και άγονται και φέρονται από αυτές. Είναι έτσι όμως;
Η αλήθεια είναι ότι τις ενστάσεις στον ιστορικό υλισμό, που προϋπήρχαν, ήρθαν να υποστηρίξουν οι συνεχείς ανακαλύψεις στο Γκομπέκλι Τέπε. Οι αναταράξεις στις υλιστικές θεωρίες είναι ανατρεπτικές, όσον αφορά στα εξελικτικά στάδια των ανθρωπίνων κοινωνιών (π.χ. νομαδισμός -> αρχή γεωργίας και κτηνοτροφίας -> συλλογικά οργανωμένες κοινωνίες -> πλεόνασμα -> εμφάνιση πολιτικοστρατιωτικής και πνευματικής ηγεσίας) που έφεραν η αρχαιολογική σκαπάνη και οι μελέτες στο σύμπλεγμα αυτών των μεγαλιθικών ναών, οι οποίοι χρονολογούνται από την εποχή που οι άνθρωποι θεωρείται ότι ήταν ακόμα νομάδες, κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες. Ωστόσο ο ιστορικός υλισμός παραμένει ένα πολύτιμο εργαλείο, απαραίτητο για μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της ανθρώπινης ιστορίας. Και με αυτό το εργαλείο ανά χείρας, ο καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης και εκφραστής της ευρύτερης μαρξιστικής ιστοριογραφίας, Γιώργος Μαργαρίτης, μας ταξιδεύει στη σχέση πολιτικής και πολέμου, ξεκινώντας από την Εποχή του Χαλκού για να καταλήξει στις μέρες μας (Ουκρανία και Μέση Ανατολή).
Το βιβλίο βλέπει τον πόλεμο ως καταναλωτικό γεγονός, το οποίο προϋποθέτει την ύπαρξη δύο κατηγοριών πλεονασμάτων (ανθρώπινου δυναμικού και υλικών αποθεμάτων) για την διεξαγωγή του. Ταυτόχρονα τονίζει την ύπαρξη εκείνου του μηχανισμού ο οποίος θα οργανώσει οικονομικά, διοικητικά και πολιτικά έναν πόλεμο. Αυτός είναι το κράτος. Το βιβλίο παρακολουθεί και καταγράφει τις σχέσεις εξάρτησης των μέσων και των παραμέτρων του πολέμου, από τις παραγωγικές και συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις.
Ο συγγραφέας σπεύδει να αναφέρει από μόνος του κάποιες από τις «αδυναμίες» και τους περιορισμούς της μελέτης του. Όπως γράφει ο ίδιος, δεν φιλοδοξεί να μας δώσει μια πλήρη ιστορία του πολέμου ή της τεχνολογίας του, ενώ οι αναφορές του στον εκτός Ευρώπης κόσμο είναι περιορισμένες. Το πεδίο του είναι κυρίως η κεντρικο-δυτική Ευρώπη. Αποφεύγει τη βυζαντινή εμπειρία, η οποία είναι ένα μάλλον κομβικό κομμάτι που επανεξετάζεται σοβαρά πια, στη δυτική (και όχι μόνο) ιστορία. Αφήνει κάποιες μεταβάσεις αίολες, άλλοτε γιατί δεν υπάρχουν (ακόμα) αρκετά στοιχεία και άλλοτε γιατί μάλλον δεν εξηγούνται ικανοποιητικά από τη υλιστική θεώρηση. Τέλος, όπως είναι αναμενόμενο, αφήνει μετέωρο το χώρο της ψυχολογίας του ατόμου του πολεμιστή (που τον ωθεί να διαμορφώσει σχέσεις με τη θρησκεία) αλλά και της επίδρασης φαινομένων όπως ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός - της πρώτης - με μαρξιστικούς όρους - διαταξικής, λαοσυνεκτικής αλλά και διεθνικής (κόσμο)ιδεολογίας - τουλάχιστον στη Δύση, η οποία έκανε το Βυζάντιο να αντέξει σκληρές επιθέσεις από κάθε πλευρά για σχεδόν 11 αιώνες, ενώ κράτησε ζωντανές τις συνειδήσεις και το αίσθημα ξένης - και πιθανότατα και ταξικής - κατοχής των βαλκανικών λαών κατά τους οθωμανό-λατινικούς αιώνες, όντας παράλληλα καίριο ιδεολογικό κίνητρο στις επαναστάσεις.
Με τη δική του μεθοδολογία, ο καθηγητής μας δίνει να καταλάβουμε το σύμπλεγμα οπλίτη - πολίτη - δημοκρατίας, καθώς και το «συμβόλαιο» που έθεσε η Γαλλική Επανάσταση, κατά το οποίο η συμμετοχή των πολιτών στην προάσπιση του έθνους, άνοιξε τον δρόμο για την πολιτική εκπροσώπηση τους. Η υποχρέωση της πολιτικής εξουσίας να υπολογίζει τους πολίτες - στρατιώτες, γίνεται πιο εμφανής στον Αμερικανικό Εμφύλιο. Είναι προφανές, λοιπόν, ότι ένας άνθρωπος με όπλο ή έστω εκπαιδευμένος στα όπλα, στην πειθαρχία και στην οργάνωση, υπό άβολες συνθήκες, με συνειδητή ταυτότητα (πολιτική, εθνική, κοινωνική κτλ.) δεν καθίσταται «εύκολος» πολίτης για οποιοδήποτε πολιτικό σύστημα και όσον αφορά στο τι είναι διατεθημένος να δεχτεί και στο τι απαιτήσεις έχει από αυτό. Σημειώνει ο Γιώργος Μαργαρίτης ότι «η συμμετοχή στον πόλεμο μέσω εθνικού στρατού και των δομών του αστικού κράτους αποτελεί τη βάση και τον λόγο για την απόκτηση δικαιώματος: εθνικού, πολιτικού ή ακόμα “φυλετικού”. Πρόκειται για την τελική εκδοχή μιας σύμβασης που διατρέχει την πολιτική αντίληψη των ανθρώπινων κοινωνιών, με το έναν ή τον άλλο τρόπο, από την εποχή της Επανάστασης των Οπλιτών». Σήμερα η μακροχρόνια αυτή σύμβαση διασαλεύεται ξανά, αφού οι εθνικοί στρατοί (ξανά)αντικαθίστανται από σώματα επαγγελματικά, με συνέπειες γνωστές από το παρελθόν και άγνωστες υπό τη βάση των νέων συνθηκών.
Μια επίσης διαφωτιστική παρατήρηση του καθηγητή είναι ότι μετά την εξάλειψη του «κομμουνιστικού κινδύνου», σειρά πήρε η δαιμονοποίηση του Έθνους-Κράτους. Παρεμπιπτόντως, την εποχή των μεγάλων αυτοκρατοριών κάθε συζήτηση για Έθνος-Κράτος εκλαμβανότανε ως προτροπή σε αναρχία, ενώ σήμερα θεωρείται κάτι σαν φασισμός, εάν όχι ναζισμός. Στόχος, λοιπόν, σήμερα είναι η μετατροπή των κρατών σε προτεκτοράτα· σε χώρους, που το έθνος/λαός και οι πολιτικές δυνάμεις - κατακερματισμένα - δεν θα έχουν την πολιτική, οικονομική, ιδεολογική, πολιτισμική και ψυχολογική συγκρότηση να αντισταθούν στις όποιες κοσμοκρατορίες. «Στην ουσία, πρόκειται για επάνοδο του σχήματος της αυτοκρατορικής διακυβέρνησης», σημειώνει ο καθηγητής.
Το αν οι ιδέες διαμορφώνονται από οικονομικούς παράγοντες και έχουν ταξικές βάσεις ή εάν οι άνθρωποι κάποιες φορές βάζουν τα ιδανικά τους πάνω από τα προσωπικά τους συμφέροντα είναι μια κουβέντα - που όσο μας ενδιαφέρει - γίνεται τουλάχιστον από την εποχή του Ησιόδου (Ἔργα καὶ ἡμέραι) και μάλλον δεν θα λήξει στο προβλεπτό μέλλον. Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο συμπληρώνει πολλά και σημαντικά κομμάτια του παζλ που έχει να κάνει με τις πολιτικοοικονομικές διαστάσεις του φαινομένου του πολέμου και του εργώδους τρόπου που ο πόλεμος και η τεχνολογία του συνδιαλέγονται με την πολιτική, για να παίξουν μαζί κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία. Ταυτόχρονα αναδεικνύει τα δυνατά και τα τρωτά σημεία των συστημάτων κοινωνικής οργάνωσης των παραδειγμάτων που αναλύει. Μιλάμε για ένα σαφώς καλογραμμένο βιβλίο, το οποίο διέπεται από ξεκάθαρα νοήματα, είτε συμφωνούμε, είτε διαφωνούμε με τη μεθοδολογία και την ιδεολογία του συγγραφέα του, ανοίγοντας νέους ορίζοντες σε μια συζήτηση που για κάποιους ιδεολογικούς χώρους ήταν ταμπού έως και πριν λίγα χρόνια.
ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ:
Ο πόλεμος, όπως και η ιστορία, δεν «τελείωσαν», όπως μερικές προφητείες στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου πρόβλεψαν. Ο πόλεμος είναι γύρω μας, είναι δίπλα μας, με το θανατικό και την απελπισία που τον συνοδεύει, με την καταστροφή και την αγριότητα που σπέρνει.
Ο πόλεμος εκπορεύεται από την πολιτική και η πολιτική εκπορεύεται από τη σύγκρουση. Την σχέση αυτή παρακολουθεί το βιβλίο, μέσα από τις ιστορικές περιόδους, όπως διαδέχονται η μία την άλλη. Το κράτος και οι μηχανισμοί του προκύπτουν σε κάθε εποχή ως εργαλεία της πολιτικής και, ως εκ τούτου, και του πολέμου.
Από τα βασίλεια του Χαλκού έως τους πολέμους του σήμερα, αυτές οι θεμελιώδεις στην ιστορία της ανθρωπότητας σχέσεις, διαμορφώνουν τον κόσμο μέσα στον οποίο έζησαν οι άνθρωποι του χθες, όπως και οι σημερινές κοινωνίες, μάλλον δε και όσες θα ακολουθήσουν.
Το βιβλίο δεν φιλοδοξεί να δώσει ολοκληρωμένες απαντήσεις, στα πολλά και σπουδαία ζητήματα που προκύπτουν από την εξέταση ζητημάτων σημαντικών για την ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά και για τη γνώση του κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε. Επιχειρεί όμως να δώσει στον αναγνώστη στοιχεία, σε τρόπο ώστε να γίνει δυνατή μια συγκριτική και αναλυτική επίσκεψη του θέματος. Εξετάζει πώς αρθρώθηκε η σχέση πολέμου και πολιτικής, σε διαδοχικές ιστορικές περιόδους, δηλαδή σε διαφορετικές παραγωγικές σχέσεις, τρόπους παραγωγής, τεχνικές δυνατότητες, ιδεολογικές προσλήψεις, διαφορετική κοινωνική διάρθρωση και, τελικά, πολιτικά συστήματα.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ:
ΑΘΗΝΑ 2025
Επιμέλεια:
Κώστας Βούλγαρης
